Historia bazyliki
Obecnie istniejąca świątynia pw. św. Floriana ma charakter barokowy. Pierwszy zbudowany w tym miejscu kościół był jednakże obiektem romańskim i był jednym z najstarszych kościołów w Krakowie i jego okolicach. Zlokalizowany jest na terenie dawnego miasta Kleparza, przy szlaku handlowym biegnącym w kierunku północnym.
Fundacja kościoła w 1184 roku przez księcia Kazimierza II Sprawiedliwego i biskupa krakowskiego Gedko związana była ze sprowadzeniem z Włoch do katedry na Wawelu relikwii św. Floriana – wczesnochrześcijańskiego męczennika z IV w., uznawanego w średniowieczu za symbol niezłomnego Rycerza Chrystusowego oraz patrona chroniącego od pożarów. Temu ważnemu wydarzeniu religijnemu przyświecał zamiar uczynienia świętego patronem Krakowa i Polski. Legenda natomiast fakt wzniesienia kościoła tłumaczy cudownym zdarzeniem zatrzymania się w tym miejscu wozu z relikwiami, ciągnionego przez woły, które nie chciały ruszyć dalej. Wzniesiony kościół konsekrowany został w 1226 roku przez Wincentego Kadłubka, biskupa krakowskiego i znanego dziejopisarza.
Od początku podniesiony został przez księcia Kazimierza Sprawiedliwego do godności kolegiaty, co oznaczało, że bezpośredni patronat na nim sprawowali książęta, a następnie królowie polscy. Od 1401 roku na mocy przywileju króla Władysława Jagiełły kolegiata objęta była częściowo drugim patronatem Akademii Krakowskiej, od 1578 roku całkowicie jej przekazanym przez króla Stefana Batorego, Kapitułę kolegiaty stanowili kanonicy wybierani z grona zasłużonych profesorów Wydziału Teologicznego Akademii Krakowskiej. W ten sposób bliskie związki kościoła z uczelnią przez blisko 400 lat patronatu zaowocowały wieloma znaczącymi fundacjami na rzecz macierzystej kolegiaty, która została zniesiona w 1780 roku w wyniku reformy Akademii Krakowskiej przeprowadzanej przez Komisję Edukacji Narodowej z inicjatywy Hugona Kołłątaja.
Dzieje kościoła łączą się też bezpośrednio z przemianami rozrastającej się wokół niego samodzielnej osady handlowej,
od 1366 roku na mocy przywileju lokacyjnego przekształconej przez króla Kazimierza Wielkiego w samodzielne miasto – znane początkowo pod nazwą Florencja, następnie Kleparz, a od końca XVIII wieku dzielnica administracyjna Krakowa. Dla mieszkańców Kleparza jako wspólnoty terytorialnej kościół pełnił nieprzerwanie funkcję jedynej parafialnej fary otoczonej cmentarzem.
Ponadto kościół usytuowany u początku historycznego szlaku zwanego
“Drogą Królewską” (Via Regia), prowadzącą przez miasto na Wawel,
pozostawał w ciągu wieków miejscem rozpoczynania okazałych orszaków o charakterze państwowym, narodowym lub religijnym. W jego progi wstępowali znakomici goście: królowie, biskupi, posłowie czy bohaterowie narodowi witani przez kapitułę i rajców miejskich.
Historię kościoła znaczą liczne przebudowy i przekształcenia wnętrza spowodowane działaniami wojennymi lub pożarami.
Pierwotny romański kościół niszczony był dwukrotnie przez Tatarów w 1241 i 1259 oraz w 1306 w czasie szturmu Władysława Łokietka na zajęty przez Czechów Kraków. Z najstarszej fazy romańskiej zachowały się jedynie nieliczne detale architektoniczne oraz fundamenty murów odkryte po południowej stronie kościoła. W XIV wieku kościół odbudowany został w stylu gotyckim jako trójnawowa budowla w typie halowym. Przy kościele od 1422 działała szkoła parafialna pozostająca pod opieką Akademii Krakowskiej, od 1493 posiadająca swój własny budynek od strony pd. – zach. fundacji Grzegorza z Lubrańca, podkanclerzego koronnego, powiększony w 1518 sumptem kanonika Macieja Miechowity, rektora Akademii. W 1473 dobudowano po północnej stronie korpusu kaplicę oddaną na potrzeby powstałego w 1501 Bractwa Ubóstwa Chrystusowego (późniejsza kaplica p.w. Św. Jana Kantego), a w latach 1507 – 1519 wystawiono drugą analogiczną kaplicę św. Anny po stronie południowej.
W 1528 kościół uszkodzony był w czasie wielkiego pożaru Kleparza. Jak głosi miejscowa legenda, ocalał jednak od całkowitego spalenia dzięki cudownej interwencji samego św. Floriana. Od tego czasu w Krakowie i Polsce zaznaczył się znaczny wzrost kultu św. Floriana jako patrona chroniącego od ognia. Przy odbudowie sklepienia zatrudnieni byli w 1567 dwaj włoscy budowniczowie Piotr Messo i Bernard z Logano. W 1580 i 1587 kościół ulegał kolejnym pożarom. Wygląd odbudowanego i powiększonego kościoła gotyckiego – z wysoką dzwonnicą, otoczonego cmentarzem i zabudowaniami duchowieństwa – utrwalony został na rytowanej panoramie Krakowa z lat 1603-5 (w dziele “Civitates orbis terrarum” Jerzego Brauna i Franciszka Hogenberga).
Najbardziej budowla ucierpiała w czasie potopu szwedzkiego, kiedy palony był dwukrotnie w 1655 i 1656. Gruntowną przebudowę świątyni w stylu barokowym przeprowadzano w latach 1657 – 1684 dzięki znacznemu wsparciu finansowemu biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebnickiego, Akademii Krakowskiej a szczególnie prepozyta Wojciecha Papenkowica (od 1669), profesora teologii, rektora Akademii Krakowskiej, pochodzącego z Uścia Solnego, którego epitafium umieszczone jest w prezbiterium nad portalem do zakrystii. Konsekracji nowej świątyni i siedmiu ołtarzy dokonał w 1686 biskup krakowski Mikołaj Oborski.
Kościół w nowej barokowej postaci, zachowanej w znacznym stopniu do chwili obecnej, wzniesiony został na planie trójnawowej bazyliki z wydłużonym prezbiterium o gotyckich proporcjach, z emporami nad nawami bocznymi oraz dwoma bocznymi kaplicami przy wschodnich narożnikach korpusu. Na zewnątrz bryłę kościoła wyróżniała dwuwieżowa okazała fasada. Ponadto wnętrze otrzymało bogaty wystrój w stylu późnobarokowym i rokokowym, realizowany w kilku etapach od 2 poł. XVII w. do końca XVIII w. W 1755 kościół został ponownie uszkodzony w trakcie pożaru Kleparza, a następnie w 1768 podczas walk konfederatów barskich. W latach 1755 – 1779 za prepozyta Antoniego Krząnowskiego prowadzone były liczne prace przy restauracji i przekształcaniu wnętrza kościoła: dobudowano dwie nowe kaplice przy fasadzie zachodniej p.w.: Krzyża Świętego i Matki Boskiej Bolesnej, sprawiono ołtarze boczne oraz wiele elementów wyposażenia wnętrza. Kościół konsekrował w 1779 biskup krakowski Franciszek Potkański.
W XIX wieku świątynia poddawana była kolejnym niezbędnym remontom i uzupełnieniom wnętrza, które nie wpłynęły w zasadniczy sposób na zmianę wyglądu. Przekształceniu ulegał w tym czasie też teren wokół kościoła – w miejscu wschodniej części dawnego placu targowego wytyczono wielki reprezentacyjny plac Matejki z monumentalnymi gmachami użyteczności publicznej, wyburzono budynek szkoły parafialnej (1883) oraz otwarto malowniczą perspektywę na zabytkową zabudowę Krakowa z Barbakanem i z wieżą kościoła Mariackiego. W latach 1902-14 przeprowadzona została staranna kompleksowa restauracja i modernizacja kościoła według projektu architektów Józefa Kryłowskiego (architektura) oraz Franciszka Mączyńskiego (wyposażenie wnętrza). Zmiany objęły dobudowę dwóch par kaplic środkowych przy nawach bocznych, nadbudowę wież w fasadzie, przekształcenie kruchty i budynku zakrystii, ujednolicenie elewacji, wprowadzenie nowych elementów dekoracyjnych m.in. przekomponowano w 1906 dekorację stiukową sklepienia nawy głównej i prezbiterium dłuta Jana Szczepkowskiego, uzupełnioną malowidłami Wacława Taranczewskiego w 1965. Od 1991 w kościele prowadzone są kompleksowe prace remontowo-konserwatorskie. W 1999 kościół parafialny Św. Floriana podniesiony został przez papieża Jana Pawła II do godności bazyliki mniejszej.
dr Małgorzata Reinhard-Chlanda
800-lecie Kolegiaty
